बिश्वकर्मा पूजा : श्रम, सीप र सृजनशीलताको पर्व

असोज १,सुर्खेत । नेपाल विविध धर्म, संस्कृति र परम्पराले भरिएको देश हो। यहाँका पर्व-उत्सवहरू केवल धार्मिक अनुष्ठान मात्र नभई सामाजिक, सांस्कृतिक र व्यावसायिक जीवनसँग गहिरो सम्बन्ध राख्छन् । त्यस्तै एउटा विशेष पर्व हो विश्वकर्मा पूजा। यो पर्वलाई निर्माण, सीप, प्राविधिक ज्ञान र श्रमप्रति श्रद्धा अर्पण गर्ने अवसरको रूपमा मनाइन्छ।

विश्वकर्मा भगवानको परिचय:- ‘देव शिल्पी, सृष्टिका अभियन्ता’ हिन्दू दर्शन को अनुसार, विश्वकर्मा देवता सृष्टिका पहिलो अभियन्ता, वास्तुशास्त्री र महान् निर्माणकर्ता मानिन्छन्। उनी देवताका नै मन्दिर, महल, रथ, अस्त्र-शस्त्र र विभिन्न आविष्कारका  शिल्पी हुन्। पुराणमा उल्लेख भएअनुसार त्रेतायुगमा बनेको रामसेतुदेखि लिएर महाभारतकालमा प्रयोग भएका अस्त्र-शस्त्र सबै विश्वकर्माले निर्माण गरेको मानिन्छ। यसैले विश्वकर्मालाई ‘देव शिल्पी’ र ‘स्वर्गीयअभियन्ता’ का नामले पनि चिनिन्छ।

विश्वकर्मा पूजाको धार्मिक महत्त्व:- ‘श्रद्धा श्रममा, आस्था सीपमा’ बिश्वकर्मा पूजाको जरा पुरानो धार्मिक विश्वासमा गाडिएको छ। हिन्दू समाजले श्रम, सीप र निर्माणलाई दिव्य दृष्टिले हेर्ने परम्परा यस पूजासँग जोडिएको छ। मानिसले प्रयोग गर्ने पर-आवास, खेत-बारी, औजार उपकरण, सवारी साधन, मेसिनरी सबै विश्वकर्माको अनुकम्पाले सुचारु हुने विश्वास गरिन्छ। यसैले यस दिन विशेषगरी सवारी साधन, मेसिन, कम्प्युटर, उद्योग, औजार र विभिन्न उपकरणको पूजा गर्ने परम्परा छ। यसरी पूजा गर्दा दुर्घटनाबाट बच्न सकिन्छ, काम सफल हुन्छ, उत्पादन बढ्छ भन्ने विश्वास रहि आएको छ।

पूजाको विधि र परम्परा:- ‘मेसिनलाई पनि सम्मान र विश्राम’ बिश्वकर्मा पूजाको दिन बिहानै स्नान गरी शुद्ध भई देवस्थान वा कार्यस्थलमा पूजा गरिन्छ। विश्वकर्माको तस्वीर वा मूर्ति स्थापना गरिन्छ। कलश, अक्षता, फलफूल, अबिर, फूलमाला, धूप-दियो, खरानी आदिले पूजाआजा हुन्छ । सवारी साधन र उपकरणलाई धोएर, सजाएर माला र टिका लगाइन्छ। उद्योग वा वर्कसपमा विशेष हवन र भजन-कीर्तन पनि गर्ने चलन छ। यस दिन प्रायः काम रोक्ने र उपकरणलाई विश्राम दिने पनि परम्परा छ, जसले ‘मेसिन र औजारलाई पनि सम्मान आवश्यक छ’ भन्ने सन्देश दिन्छ।

नेपालमा बिश्वकर्मा पूजाको विशेषता:- ‘सवारीदेखि उद्योगसम्म एकै श्रद्धा’ नेपालमा यो पर्व मनाइन्छ । विभिन्न शहरका उद्योग, कारखाना, मेकानिक वर्कसप, यातायात व्यवसाय, निर्माण कम्पनी र सरकारी कार्यालयसम्म यो दिन विशेष पूजापाठ हुने गर्दछ। सवारी साधनधार कहरू बिहानै आफ्नो गाडीलाई माला-टिका लगाएर प्रसाद अर्पण गर्छन् । उद्योग व्यवसायीहरू आफ्ना मेसिन र उपकरण पूजा गरेर नयाँ सुरुवातको कामना गर्छन्। कारिगर र मजदुरहरूले आफ्ना औजारलाई देवतासरह सम्मान गर्दै श्रमलाई पवित्र मान्छन्। यसरी हेर्दा नेपालमा विश्वकर्मा पूजा केवल धार्मिक विधि मात्र नभई श्रम-संसारसँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित पर्वका रूपमा स्थापित भएको छ।

आधुनिक समाजमा बिश्वकर्मा पूजाको महत्त्व:- ‘श्रम र प्रविधि-प्रगतिको आधार’ समय बदलिँदै जाँदा बिश्वकर्मा पूजाको स्वरूप पनि फरक भएको छ। पहिले औजार र निर्माण सामग्री सीमित थिए भने आज कम्प्युटर, मेसिनरी, इलेक्ट्रोनिक्सदेखि लिएर ठूला-ठूला उद्योगसम्म यस पूजासँग जोडिएका छन्। इन्जिनियर, आर्किटेक्ट र टेक्निसियनहरू आफ्नो पेशा-व्यवसायसँग जोडेर यो दिनलाई मनाउँछन्। यातायात व्यवसायीहरूका लागि यो दिन विशेष पर्वसरह हुन्छ, किनकि उनीहरू आफ्नो गाडीलाई सुरक्षित यात्राको प्रतीकका रूपमा पूजा गर्छन्। शैक्षिक संस्थाहरूले समेत यस दिनलाई सीप, श्रम र प्रविधिप्रति सम्मान’ को अवसरका रूपमा मनाउने गरेका उदाहरण बढ्‌दै गएका छन्। यसरी हेर्दा, बिश्वकर्मा पूजा केवल धार्मिक अनुष्ठान नभई श्रमप्रति सम्मान र प्रविधिप्रतिको आस्था झल्काउने पर्वमा रूपान्तरण भइसकेको छ।

सामाजिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोण:-‘श्रम पवित्र छ, सीप दिव्य छ’ बिश्वकर्मा पूजाले समाजमा श्रम र सीपलाई सम्मान गर्ने संस्कार विकास गरेको छ। नेपालमा प्रायः शारीरिक श्रम गर्ने, औजार चलाउने, मर्मत सम्भार गर्ने समुदायलाई तलको तहको पेशा ठान्ने प्रवृत्ति देखिन्छ। तर, बिश्वकर्मा पूजाले त्यो दृष्टिकोणलाई चुनौती दिएको छ। यो पर्वले भन्छ, श्रम पवित्र छ, सीपले जीवनलाई सजिलो बनाउँछ, प्रविधिले समाजलाई अगाडि बढाउँछ। यसरी बिश्वकर्मा पूजा श्रमिक र प्राविधिकहरूलाई सम्मानित बनाउन सहयोग गर्ने महत्वपूर्ण पर्व हो।

आर्थिक पक्ष:- ‘उत्पादनशीलता र सुरक्षाको कामना’ नेपालजस्तो विकासोन्मुख मुलुकमा उद्योग, यातायात र निर्माण व्यवसाय अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड हुन्। यी क्षेत्रसँग जोडिएका सबै उपकरण, मेसिन र सवारी साधनको सुरक्षित संचालन उत्पादनशीलतासँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित हुन्छ । बिश्वकर्मा पूजाले यिनै क्षेत्रका उपकरणलाई पूजा गर्ने, दुर्घटना कम गर्ने, उत्पादन बढाउने र कार्यस्थलमा सकारात्मक ऊर्जा फैलाउने भूमिका खेल्छ। यसरी यो पर्वले अप्रत्यक्ष रूपमा आर्थिक गतिविधि र उत्पादकत्वसँग पनि जोडिने गर्छ।

निष्कर्ष:- ‘श्रम र सृजनशीलताको उत्सव’ बिश्वकर्मा पूजा केवल धार्मिक अनुष्ठान नभई श्रम, सीप र प्रविधिप्रतिको श्रद्धा हो। यसले मानिसलाई श्रमको सम्मान गर्न, सीपलाई मूल्याङ्कन गर्न र प्रविधिको सही प्रयोग गर्न प्रेरित गर्छ। नेपालजस्तो श्रम-प्रधान देशमा यस पर्वले अझै गहिरो महत्व राख्छ। सवारी साधन, उद्योग, कार खाना, मेसिन वा सानो औजार, सबै हाम्रो जीवनलाई सहज र सुरक्षित बनाउने साधन हुन्। यिनलाई पूजा गरेर हामी केवल धार्मिक अनुष्ठान पूरा गर्ने मात्र होइन, श्रमलाई पवित्र मान्दै, सीपलाई दिव्य दृष्टिले हेरिरहेकै हुन्छौं। यसकारण, विश्वकर्मा पूजालाई ‘श्रम र सृजनशीलताको पर्व’ भनेर चिनाउन सकिन्छ।

लेखक विश्वकर्मा लामो समय देखि पत्रकारिता क्षेत्रमा सक्रिय छन। उनी पत्रकार सगै दलित अभियन्ता समेत हुन्।